روزهای بستری تا پایان هفته اول (۰–۷)
کنترل درد و ورم
در ۲۴ تا ۷۲ ساعت نخست، هدف اصلی کنترل درد و کاهش ورم است تا بتوانید زودتر حرکت را آغاز کنید. استفاده‌ی منظم از یخ (۱۵–۲۰ دقیقه، ۳ تا ۵ بار در روز)، بالا نگه داشتن اندام (قلب بالاتر از سطح زانو)، بانداژ فشاری استاندارد و مصرف داروهای تجویزشده به‌صورت منظم—not “در صورت درد”—به کنترل علائم کمک می‌کند. پایبندی به زمان‌بندی داروها از جهش‌های درد جلوگیری می‌کند و اجازه می‌دهد تمرین‌ها را مؤثرتر انجام دهید.
مراقبت از زخم و پیشگیری از لخته
پانسمان باید تمیز و خشک بماند. علائمی مانند ترشح بدبو، قرمزی گسترشی یا تب نیاز به ارزیابی پزشکی دارد. برای پیشگیری از ترومبوز ورید عمقی، جوراب فشاری، پمپ‌های پنوماتیک (در برخی مراکز) و داروهای رقیق‌کننده‌ی خون طبق نسخه استفاده می‌شود. تکان دادن مچ پا (پمپ مچ) هر ساعت ۳۰–۴۰ بار، جریان خون را بهبود می‌دهد.
الگوی راه‌رفتن و وسایل کمکی
اغلب بیماران ظرف ۲۴ ساعت با واکر یا عصای زیر بغل می‌ایستند. روی الگوی «پاشنه تا پنجه» تمرکز کنید و قدم‌های کوتاه، با وزن‌گذاری طبق اجازه‌ی جراح (تحمل کامل یا نسبی) بردارید. هنگام ایستادن، تنه را خم نکنید؛ نزدیک به واکر حرکت کنید و از چرخاندن بدن روی پای عمل‌شده بپرهیزید—چرخش را با قدم‌های کوچک انجام دهید.
تمرینات پایه دامنه حرکتی و قدرت
هدف در هفته اول، دستیابی به اکستنشن کامل (زانو صاف) و فلکشن حدود ۷۰–۹۰ درجه است. تمرین‌های ایزومتریک چهارسر (انقباض ۵–۱۰ ثانیه، ۱۰–۱۵ تکرار، ۳–۴ نوبت روزانه)، بالا آوردن مستقیم پا (در صورت مجاز بودن)، سر دادن پاشنه روی تخت، آویزان کردن پاشنه از لبه تخت برای اکستنشن و لغزش پاشنه برای فلکشن توصیه می‌شود. تمرین‌های تنفسی دیافراگمی و سرفه‌های حمایتی نیز از عوارض ریوی پیشگیری می‌کند. در پایان هفته، باید بتوانید با وسایل کمکی چند قدم ایمن بردارید، به سرویس بهداشتی بروید و از تخت به صندلی منتقل شوید. پایبندی به این اصول، مسیر هفته‌های بعد را هموار می‌کند و ریسک سفتی مفصل را کاهش می‌دهد.
هفته‌های ۲ تا ۶: بازگشت به فعالیت‌های روزمره
اهداف دامنه حرکتی و الگوی راه‌رفتن
در این بازه، به‌تدریج به فلکشن ۹۰–۱۱۰ درجه و اکستنشن صفر (زانو کاملاً صاف) می‌رسید. تمرین‌های «سر دادن پاشنه»، «دوچرخه ثابت با صندلی بلند و بدون مقاومت» (ابتدا نیم‌چرخ، سپس چرخ کامل)، و کشش ملایم همسترینگ روزانه انجام می‌شوند. روی طول قدم‌های متقارن و تماس پاشنه تأکید کنید؛ اگر لنگش دارید، سرعت را کم کرده و به الگو توجه کنید.
تقویت عضلات چهارسر، همسترینگ و گلوت
اسکات نیمه تا ۳۰ درجه کنار میز، پل باسن روی تشک، بالا رفتن از پله کوتاه (Step-up) و اکستنشن زانو با کش‌های سبک بسیار مؤثرند. هر تمرین ۲–۳ ست ۱۰–۱۵ تکراری، ۳–۴ روز در هفته. درد خفیف عضلانی پذیرفتنی است، اما درد تیز مفصلی یا ورم رو به افزایش نشانه‌ی زیاده‌روی است.
تعادل و کنترل عصبی–عضلانی
تمرین ایستادن تک‌پا با تکیه‌گاه، انتقال وزن جانبی و راه‌رفتن خطی (Tandem walking) به بهبود تعادل کمک می‌کند. هر تمرین ۳۰–۶۰ ثانیه، ۳–۵ نوبت.
مدیریت درد/ورم و فعالیت‌های خانه
یخ بعد از تمرین‌ها، بالا نگه داشتن اندام و ماساژ لنفی ملایم اطراف زانو (نه روی برش) ورم را کم می‌کند. برای امور خانه، از تقسیم کار به بخش‌های کوچک، استراحت‌های برنامه‌ریزی‌شده و نشستن روی صندلی بلند استفاده کنید تا از خم زیاد زانو پرهیز شود. نشستن طولانی، چهارزانو و دوزانو ممنوع است. رانندگی زمانی مجاز است که واکنش پا معمولی شود، داروی خواب‌آور مصرف نکنید و بتوانید اضطراری ترمز بگیرید. معمولاً پایان این فاز، بیشتر بیماران با یک عصا در فواصل کوتاه راه می‌روند و دامنه حرکتی کاربردی دارند.
هفته‌های ۶ تا ۱۲ و بعد از آن: استقامت، عملکرد و بازگشت ایمن
اهداف عملکردی و تست‌های ساده
در این مرحله، تمرکز روی استقامت، قدرت و اعتماد به مفصل است. معیارهای عملی شامل: نشستن و برخاستن کنترل‌شده از صندلی بدون کمک دست، راه‌رفتن ۱۵–۳۰ دقیقه بدون لنگش آشکار، بالا/پایین رفتن از پله با الگوی «بالا: پای عمل‌نشده اول – پایین: پای عمل‌شده اول» تا زمانی که قدرت برابر شود.
تمرین‌های پیشنهادی و فعالیت‌های مجاز/ممنوع
دوچرخه ثابت با مقاومت ملایم، راه‌رفتن در آب یا شنا (کرال پشت، قورباغه ملایم بدون فشار مضاعف روی فلکشن)، الیپس، اسکات تا ۴۵–۶۰ درجه، لانج‌های کوتاه کنترل‌شده، استپ‌آپ با ارتفاع بیشتر، پل تک‌پا، و تمرینات ثبات مرکز (Core). فعالیت‌های پُرضربه مثل دویدن، پریدن، بسکتبال و فوتبال و همچنین وزنه‌های سنگین با دامنه زیاد برای زانو توصیه نمی‌شوند.
بازگشت به کار و زندگی روزمره
مشاغل سبک (اداری) معمولاً در ۴–۶ هفته قابل ازسرگیری‌اند؛ برای کارهای ایستاده/پویا ۸–۱۲ هفته یا بیشتر نیاز است. برای برداشتن وسایل از زمین از «Hip hinge» و زانوهای کمی خم استفاده کنید و از پیچش ناگهانی روی پای عمل‌شده بپرهیزید. کفش با کفی ضربه‌گیر و اتکای مناسب انتخاب کنید.
علائم هشدار و پیگیری
اگر درد ساق، حساسیت موضعی، گرمی و تورم یک‌طرفه داشتید (نگران DVT)، فوراً ارزیابی شوید. تب بیش از ۳۸ درجه، ترشح بدبو، قرمزی گسترشی برش، قفل‌شدن یا ناپایداری جدید نیازمند مراجعه است. در پیگیری‌ها، عکس کنترل و ارزیابی دامنه حرکتی/قدرت انجام می‌شود. ادامه‌ی تمرین‌های قدرتی و تعادلی، حفظ وزن ایده‌آل و پایبندی به الگوی فعالیت‌های کم‌ضربه، کلید دوام پروتز و عملکرد بلندمدت است. این رویکرد، به‌تدریج شما را به سطح فعالیت دلخواه بازمی‌گرداند، بدون آنکه به مفصل جدید فشار غیرضروری وارد شود.
نقش تغذیه در بهبود و دوام پروتز زانو
اهمیت پروتئین و کلسیم
برای ترمیم بافت‌ها و تقویت عضلات اطراف زانو، دریافت پروتئین کافی ضروری است. منابعی مانند مرغ، ماهی، تخم‌مرغ و حبوبات می‌توانند نیاز روزانه را پوشش دهند. همچنین کلسیم و ویتامین D برای سلامت استخوان و اتصال پایدار پروتز اهمیت بالایی دارند. مصرف لبنیات کم‌چرب، سبزیجات سبز و نور خورشید در این زمینه کمک‌کننده است.
کنترل وزن
یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای طول عمر پروتز، اضافه وزن است. هر کیلوگرم اضافه وزن می‌تواند چند برابر فشار بیشتر بر زانو وارد کند. بنابراین بیماران باید رژیم غذایی متعادل داشته باشند، از مصرف غذاهای پرچرب و شیرین پرهیز کنند و به‌تدریج وزن ایده‌آل خود را حفظ کنند.
تمرینات تکمیلی پس از سه ماه اول
ورزش‌های کم‌ضربه
بعد از ماه سوم، بسیاری از بیماران می‌توانند فعالیت‌های ورزشی سبک را از سر بگیرند. شنا، دوچرخه ثابت، پیاده‌روی روی سطح صاف و یوگای ملایم انتخاب‌های مناسبی هستند. این ورزش‌ها بدون وارد کردن فشار شدید، به بهبود قدرت و انعطاف‌پذیری مفصل کمک می‌کنند.
تقویت عضلات مرکزی و لگن
ثبات زانو تنها به عضلات اطراف آن وابسته نیست؛ عضلات شکم، کمر و لگن هم نقش مهمی در تعادل دارند. تمریناتی مثل پلانک، بالا آوردن پا در حالت خوابیده به پهلو و تمرینات پل باسن (Glute bridge) باعث افزایش پایداری کل اندام تحتانی می‌شوند.
جمع‌بندی
پرسش‌های بیماران بعد از عمل جراحی پروتز زانو کاملاً طبیعی است. پاسخ دقیق به این سوالات باعث می‌شود بیمار با آگاهی و آرامش بیشتری مسیر توانبخشی را طی کند. مهم‌ترین نکته این است که هیچ دو بیماری دقیقاً مشابه هم نیستند و توصیه‌های پزشک معالج باید همیشه اولویت داشته باشد.